Os xacementos castrexos de Lalín posúen unha gran riqueza patrimonial inmaterial. De feito, arredor dos 32 castros rexistrados por Antonio Presas constátanse 211 lendas e/ou referencias lendarias asociadas a ditos xacementos. Así o fixemos constar en Lendas Castrexas. Antropoloxía da tradición oral no Concello de Lalín, publicada en 2000. Isto non quere dicir que o número sexa invariable. Cantas quedarían sen recoller e cantas xa se perderían no tempo! Estou seguro de que todos os que nacemos no rural e nos criamos á beira dun castro, temos oído aos nosos avós e veciños contar algunha lenda de mouros, trabes e tesouros encantados. Ata tal punto que temos crido nelas como se foran historias verdadeiramente certas. E, o máis chamativo, seguro que quen nolas contaban así o crían. Por iso, cómpre que teñamos medianamente clara a temática e a función dos relatos aos que nos estamos a referir.
A temática presente nestes relatos orais é moi rica, sendo a referencia á mourindade como habitantes e facedores dos castros a máis notoria (en 89 das 211 lendas). Estes mouros e mouras definíanse pola súas riquezas. Tesouros agochados, túneles que te levaban a eles, e trabes de ouro e alcatrán que suspendía ao ser humano na dúbida de escoller o camiño atinado, son tres dos temas que máis abundan despois do sinalado anteriormente. Xa de forma puntual aparecen outros temas menos recorridos: enterramentos de mouros, emprazamentos castrexos, encantamentos, festividade do San Xoán, e animais, onde as galiñas con pitiños de ouro son os máis abundantes. Esta variedade temática dábanos como resultado que o número de temas presentes nas lendas analizadas fora superior a estas: 262 por 211. O cal quere dicir que nunha mesma lenda se poden atopar distintas temáticas de índole castrexa. Existe unha grande variedade en canto aos personaxes lendarios que poboaron castros, monumentos prehistóricos (mámoas...) e incluso algunhas paraxes destacadas do mundo rural (fontes, penedos,...). Entre eles sobresaen os MOUROS como construtores e habitantes dos castros; aínda que tamén existen relatos nos que se fai referencia aos romanos e aos fauciosos. Centrándonos nos primeiros, cómpre ter en conta que non son auténticos musulmáns; estes comen carne de porco, beben viño, e incluso as mouras son fermosas louras de pel branca. Hai quen di que o facer referencia aos mouros como habitantes dos castros é por mor dun certo antiislamismo medieval, no que se asimila ao mouro co outro, co estraño e co antigo, converténdose nunha especie de tribo máxica á que se lle atribúen fenómenos supranormais ou lugares que precisaban dunha explicación polo que toca á historia popular, coma os monumentos prehistóricos. O que si está claro é que hoxe en día non se pode aceptar a idea de que detrás dos mouros estea o recordo aos habitantes prehistóricos de Galicia. O que si é certo e que estes seres mitolóxicos erixíronse na mentalidade popular como seres contrapostos aos homes nunha serie de aspectos fundamentais. Por exemplo, os mouros viven baixo terra e non na superficie, e sempre fóra da aldea. Así se aprecia nesta lenda recollida no Castro de Vilatuxe: algúns afirman que debaixo do castro vivía unha poboación de mouros que subían á superficie por unhas escaleiras, pero a día de hoxe están taponadas con terra e maleza nalgunha parte do mesmo. Outras características que os diferenzan do ser humano son a realización de actividades nocturnas, o non ser cristiáns, o empregar unha linguaxe diferente, e o seren posuidores de riquezas e gardiáns de tesouros encantados. Neste senso, os mouros e mouras preséntanse como mantedores dun certo equilibrio moral dentro da sociedade na que están inmersos, pois o humano que intenta conseguir as súas riquezas case sempre fracasa, tal como acontece nun relado do Castro de Catasós: unha muller vixía o tesouro da mourindade e se alguén a ve ou se lle acerca desaparece. Pola contra, os humanos viven na superficie e na aldea, realizan actividades fundamentalmente diúrnas, son cristiáns, non posúen riquezas nin tesouros, senón que aspiran a eles, a súa actividade económica baséase na produción agro-gandeira e non teñen poderes especiais (a non ser que algún mediador, posuidor do Ciprianillo ou coñecedor de rituais de desencantamento, llos facilite). Pero a pesares das contraposicións existentes entre mouros e humanos, soe darse entre eles unha situación de interdependencia, xeralmente asimétrica, que os fai asemellarse e manter unha relación comunitario-social. Deste xeito, aínda que viven baixo terra, nela teñen casas e camiños; precisan alimentarse, por iso lle axudan a criar gando (porcos) aos homes, róubanllo, ou vanllo comprar ás feiras, así como viño e outros produtos; ou realizan actividades propias dos humanos coma tecer e coser, moer gran,... No Castro de Botos, achegando a orella a unha pena que está cerca da croa, pode escoitarse o "run-run" dun muíño que moe. Hai quen afirma que se trata dun muíño oculto dos mouros, que moe baixo a terra e parece ser que no inverno escóitase mellor. Así e todo, o que os mouros leven un estilo de vida distinto do normal na aldea (por exemplo, como posuidores de riquezas non agrarias), é algo propio da función social que cumpren este tipo de relatos lendarios: lembrarlle á comunidade campesiña que existen persoas máis ricas e con máis poder que non son da súa clase social. Un tratamento á parte meréceno as mouras. Estas soen estar asociadas á noite de San Xoán e integradas dentro dunha estrutura "muller - serpe - auga - Lúa", cuxa orixe estaría dentro de pobos neolíticos paleomatriarcais en canto á idea, aínda que a elaboración sexa posterior. Soen ser protagonistas en lendas de signo moralizante, como as das mouras que aparece peiteando coidadosamente os seus cabelos (xeralmente de noite e cerca dunha fonte). Estes encantos soen ter a pel clara e o cabelo louro, ademais de gozar dunha gran beleza, algo que as converte en mulleres seductoras das que os homes se quedan engaiolados. Así aparece no Castro de Varcia, no que vivía unha muller fermosa e loura á que lle gustaba moito peitearse no río. A súa misión era protexer o tesouro que está oculto debaixo da terra. Ninguén a considera un espírito malévolo, a pesares de que castiga coa morte repentina a quen a descubra. Normalmente recibían a axuda dun ser humano, o cal non garda a condición de silencio polo premio recibido, feito que provoca un fracaso total ou parcial da súa tarefa, tal como lle aconteceu a un rapaz no Castro de Catasós: no castro traballaba unha costureira que tiña unhas tesoiras de ouro, e prometérallas a un rapaz a cambio dunha cunca de leite, pero non lle debía dicir nada do sucedido á xente. O rapaz contoullo na casa e cando foi levar a cunca de leite xa non atopou á costureira. As mouras tamén soen amosar unha serie de obxectos a un ser humano para que este elixa entre eles. Destaca o tema da moura que amosa unha tenda a un humano para que este elixa entre os obxectos que nela ten. Sobresaen as tesoiras, símbolo asociado ao destino, pois con elas pódese cortar o fío do devir e provocar o fracaso na continuidade das relacións entre un home e unha muller. Finalmente, como seres sobrenaturais, as mouras poden aparecer baixo advocacións diversas: tecendo, gardando tesouros,? cunha relación cos humanos máis negativa que beneficiosa; ou metamorfoséase en serpe, sendo preciso desfacer o encantamento para conseguir os seus favores ou as súas riquezas. Os tesouros aos que fan referencia as lendas castrexas cumpren cunha triple función: unha, máxico-relixiosa-moralizante para a sociedade que sinala a súa existencia; outra, como manifestación do prestixio das orixes; e finalmente, como imaxe do ben limitado, segundo o cal todas as cousas boas para o home existen en cantidades limitadas, sendo insuficientes para todos. Por iso, cando alguén tenta mellorar a súa situación, só pode facelo de dous modos: (1) dentro do segmento de cultura no que vive, a base de diminuír as posibilidades dos seus veciños; (2) fóra del, grazas a un patrón humano ou sobrehumano que facilite medios extraordinarios de mellora a nivel socio-económico. De aí que as xentes acudan a explicar por medio da imaxe do tesouro (riqueza extraordinaria), ou da axuda dun mouro (patrón imaxinario), aqueles casos de enriquecemento insólito. Nas lendas existen referencias a riquezas ocultas. Soen ser relatos inespecíficos nos que se fai tan só mención ao feito de que os castros posúen tesouros no seu interior. Isto no quere dicir que non foran tidas como historias certas, xa que a veces servían coma mapas orais do tesouro agochado. Así aconteceu no Castro de Cotarelo (Goiás) alá polos anos 1870/80, cando tres mozos da aldea, coñecedores da lenda que falaba de que no interior do castro existía un tesouro, se puxeron a facer un buraco, que daría en mina, na ladeira S-L da citania e que aínda pode verse con total claridade. Día tras día, no intento de acadar o tesouro e ata case quedaren sen folgos, foron escavando coa única ilusión de facerse ricos. Pero sempre hai xente astuta, tal como foi o caso do veciño Benito García. Este, xa canso de tanto buscar e vendo que nunca atoparía nada, déuselle por gardar de noite un bote cheo de pedriñas no fondo da mina. Cando ao amencer se dirixiron os tres mozos a seguir coa súa tarefa, Benito, despois de dar algunhas picadas, colleu o bote e axitouno (o ruído que dentro do latón producían as pedras era coma se fosen pedriñas de ouro) cara os seus socios, dicíndolles: "Eu para min xa teño; vós seguide", botándose a correr polo agro abaixo. Este conto vale perfectamente para ver o interese que había entre os veciños e os coñecedores das lendas de tesouros castrexos por facerse co ouro que lles resolvera a vida. Pero, coma case que en todos os casos, o fracaso soe ser a fin dos seus obxectivos. En relación cos tesouros atópanse as minas, veas, trabes e arcas. Estas estruturas teñen a función de mantemento do equilibrio cosmolóxico e moral por sistemas de contraposición, onde existe un elemento positivo (ouro, prata,...) fronte a outro negativo (alcatrán, xofre, veleno, fogo?). Este elemento negativo non deixa de ser unha advertencia do perigo que poden correr aqueles que intentan apoderarse del. O valor práctico destas estruturas non ten maior relevancia, pero si o ten o teórico como reflexo do equilibrio moral que se pretende con este tipo de relatos. Hai que saber escoller, tal como de recolle nunha lenda do Castro de Cristimil, no que existe unha viga de ouro e alcatrán debaixo do castro. Se alguén atopa a de ouro será moi rico, pero se toca a de alcatrán desaparecerá todo Cristimil. Pero, cal é a función propia dos tesouros? A opinión máis xeneralizada entre os estudosos do tema é a que os relaciona co dereito do ser humano á LIBERDADE: rebelión do ethos humano contra a realidade mítica. Pero os tesouros ocultos, como equilibrio moral, teñen uns primeiros defensores contra a avaricia do home: os seres mitolóxicos (os mouros) como gardiáns de tesouros ocultos, que ademais son os que din como desencantalos a eles e aos tesouros. Aínda así, os relatos atópanse pragados de fracasos na procura de tesouros por ignorar algo fundamental: o ritual de desencantamento, tal como acontece nun relato vencellado ao Castro de A Veiga, no que un señor atopou un escrito no chan que resultou ser unha lenda. Como non sabía ler levoulla ao señor cura e este díxolle que, na noite de San Xoán, debían ir ao castro de A Veiga e alí tiñan que ler e "desler" (ler ao revés) o escrito sen equivocarse. Pola noite foron ao castro e o cura comezou a ler. De súpeto saíu da terra un boi de ouro e púxose a dar choutos arredor do párroco. Todo ía moi ben ata que o cura se trabucou ao desler o escrito. Nese intre a terra tremeu, botouse a chover e tronou. O boi desapareceu, no medio de todo isto, para sempre. Chegados aquí, qué aportan as lendas e os relatos de tradición oral ao ser do home e á conformación da sociedade. A meu xuízo, unha das súas principais funcións é a de fixar na memoria dos membros dun pobo aqueles acontecementos dotados de relevancia simbólica por e para eses membros ao longo de décadas. Axudan a reproducir sentimentos de identidade e a establecer unha relación entre pasado recordado e identidade social. - todo isto nunha época na que a MODERNIDADE rexeita completamente a multiplicidade de ritmos, igualando e cuantificando o tempo coma se fora un obxecto suxeito aos criterios impostos pola sociedade urbana e industrial. Así é como as lendas tamén se erixen como estandarte da loita contra a homoxeneización; como nexos sociais por medio dos que as persoas poden establecer uns lazos de dependencia con outras persoas e con outras épocas, autorrealizándose en diálogo co tempo. As lendas, como fixadoras na memoria de acontecementos significativos para unha comunidade, poden colaborar na construción reflexa da identidade individual e colectiva dos membros dun pobo. De nós depende o seu mantemento e transmisión ás xeracións futuras. (Este artigo retoma a serie 'O estado do patrimonio en Deza' interrompida desde o domingo 26 de agosto)
Ningún comentario:
Publicar un comentario